در میان نسخ خطی قرآنی ایران بی‌تردید یک قرآن از حیث هنر ‹‹کتاب‌آرائی›› و تزئین و تذهیب، جایگاه والائی دارد. اگرچه پیش از این مجموعه سی‌جزء قرآن کریم بخط کوفی ایرانی به رقم هنرمنمد برجسته قرن پنجم هجری ‹‹عثمان‌بن حسین وراق غزنوی›› و تذهیب وی بعنوان شاهکار هنر کتابت و تذهیب کلام‌الله مجید در قرن پنجم هجری معرفی شده اما نسخه قرآن مورد نظر (موقوفه مزار شیخ‌احمد جامی) از حیث کثرت، تنوع، زیبائی و زیبایی‌شناسی آرایه‌ها و تزئینات در میان همه آثار برتر کتاب‌آرایی نسخ خطی، و بویژه ‹‹قرآنی›› بی‌نظیر است. اگرچه این مجموعه هنری فاقد خطی خوش متناسب و هماهنگ با تزئین و تذهیب بابای آن می‌باشد ولی از جهات دیگر من‌جمله ترجمه پارسی جامع و بی‌نظیر آن و تفسیر مربوطه که بلحاظ تاریخی و ادبی تا حدودی جبران این نقیصه را نموده، در مجموع اثری نفیس و بی‌بدیل به عرصه فرهنگ و هنر اسلامی ایران عرضه داشته است.
این قرآن مشتمل بر چهار مجلد بزرگ (چهار ربع القرآن) به قطع 9330x سانتیمتر مجموعا 1825 صفحه است. مجلد اول (ربع الاول) به شماره موزه 3500 شامل سصوره الفاتحه تا پایان سوره الانعام، مجلد دوم (ربع الثانی) به شماره 3499 از سوره الاعراف تا پایان سوره کهف، مجلد سوم (ربع الثالث) به شماره موزه 3496 از سوره مریم تا پایان سوره الصافات و مجلد چهارم (ربع الرابع) به شماره موزه 3507 از سوره ص تا پایان قرآن کریم و نیز ترجمه و قصص مربوط به هر سوره که بنابر کتیبه، رقم، این نسخه قرآن در روز دوشنبه هشتم ماه ربیع‌الاخر سال 584 هجری (سنه` اربع و ثمانین و خمسائه) به هنگام غروب آفتاب عالمتاب بقلم ‹‹الکاتب اضعف عبادالله و اخلص دعاته محمدبن علی‌بن محمدبن علی‌النیشابوری اللیشی›› برای اهداء به سلطان غیاث‌الدین ابوالفتح محمدبن سام (599-536هـ. ق) از سلاطین معروف ‹‹آل‌شنسب›› (غوریان) تهیه شده است.
در مقاله فوق‌الذکر نتیجه یک بررسی کلی در خصوص کم و کیف کتاب‌آرایی و تزئینات این قرآن، رقمی در حدود 10 هزار طرح ظریف تزئینی و تذهیب هر یک متفاوت و پرکارتر از دیگری عنوان شده است و البته لازم به تذکر است که جدا از صفحات مذهب آغازین و انتهای قرآن، باقی تزئینات بسیار هنرمندانه هم طراحی و هم به تناسب در صفحات مختلف تقسیم و توزیع شده‌اند. بطوریکه ضمن تنوع بصری و زیبایی‌شناسی صفحات، خواننده متن قرآن، ترجمه و قصص را کمتر از نگاه و مطالعه مداوم و بی‌وقفه آن خسته و دلزده می‌نماید و به تعبیر امروزین این آرایه‌های چشم‌نواز و لذت‌بخش ‹‹چاشنی›› مناسب برای تلاوت مطالعه و قرآن می‌باشند. البته خیلی طبیعی و محصول منطقی و معقول کاری چنین دشوار وارزشمند آنهم از این نوع خاص است که با بذل تلاش و عشق و ایمان و اعتقاد هنرمندی مؤ‌من که ‹‹پنج حج (پنج سال) باعزم راسخ و کوشش خستگی‌ناپذیر شب را به روز و صبحگاهان را به شبانگاهان رسانده، چنان هدیه‌ای شاهانه که پس از قریب به 850 سال اینچنین زیبا و چشم‌نواز و بی‌نظیر جلوه می‌نماید، بدست آید. کتاب‌آرایی و تذهیب این چنین اثر نفیس و گرانبهایی حاصل تلاش و عشق و ایمان و هنرنمایی هنرمند عارف و مخلص و بزرگ، ولی بی‌ادعا بنام ‹‹جمال›› می‌باشد. شگفتا که این کار بزرگ و بی‌نظیر او را وسوسه شهرت و نام و نشان نکرده است و با تجربه شهودی و سیر الی‌الله که به راهی جز الغناء فی‌الله منتهی نمی‌شود خود را مستغنی از جمیع لذات مادی و دنیوی و ‹‹مشعرق فی بحارالانوار›› الهی یافته و با خضوع و خشوعی وصف‌ناپذیر و شاید! خوف از شهوت دنیوی، با دو کلمه مختصر ‹‹عمل›› و ‹‹جمال›› گویی بی‌ادعا زیبایی هنرش را جلوه‌ای از ‹‹جمال، باریتعالی دانسته و تجلی زیبایی وحدت حق تعالی در کثرت نقش و نگار و مصنوع و مخلوق را اجل از اظهار ‹‹فردیت و خود نمایثی›› معرفی کرده است. شگفتا که این واژگان مختصر که درمعنی و مفهوم حقیقی و شگرف خود دنیایی حرف و حدیث و سخن عارفانه می‌باشند،درنهایت کوچکی و بسیار ریز، آن هم بخط کوفی تزئینی در مرکز شمسه‌ای مذهب و پرنقش و نگار که خود میانه دو صفحه مذهب آغازین قرآن را شکل می‌دهند نوشته شده‌اند، آن هم هریک (از دو کلمه) در مرکز شمسه یک صفحه!!
مجلد دوم (ربع الثانی) کلام‌الله مجدی / مترجم
شماره موزه: 3499
تاریخ: قرن ششم هجری
ابعاد جدول: 0228/5x سانتیمتر
ابعاد: 9330x سانتیمتر
تعداد سطور در صفحه: 6 سطر آیات / 6 سطر ترجمه فارسی / 25 سطر قصص
تعداد صفحه: 515 صفحه
جلد: تیماج قهوه‌ای سرطبلدار با نقوش هنسی ضربی و زراندود و شمسه‌ای در وسط جلد و نیم‌ترنجی در سرطبله (مرمت شده)
آغاز: فاتحه ‹‹سوره الاعراف››
انجام: اذاتم امردنا نقصه توقع زوالا اذاقیل تم / انیست شمتی از قصه ذوالقرنین بر سبیل اختصار / والله اعلم بعم کتابه.
صفحه اول: وقف‌نامه مفصل نسخه متضمن وقف این مجلد قرآن به همراه سه مجلد دیگر توسط ابوالفتح محمدبن شیخ الاسلام شمس‌الدین المطهرین شیخ‌الاسلام حجه` الحق علی‌الخلق داعی الحق الی الحق... احمدبن ابی‌الحسن النامقی الجامی‌بر شریف مشهد جسدش در قریه معدآباد سفلی از ناحیه جام وقف نموده است. که این وقف‌نامه بتاریخ ‹‹شهرالله الحرام رجب سنه` اربع و خمسین و تسمائه (654) توسط شخصی بنام ‹‹ابوالفضل محمدبن حاکم اوحدبن ابوالقاسم البوزجانی ثم الحاجی›› به رشته تحریر در آمده است. (یعنی قریب یکصد سال پس از کتابت نسخه)
متن وقف‌نامه را برای جلوگیر از اطاله مطللب در اینجا نمی‌آوریم و نظر خواننده‌گان عزیز را به مقاله تحلیلی نگارنده درمجله میراث فرهنگی معطوف می‌نمایم. از آن جهت که متن وقف‌نامه در 4 جلد اندک تفاوت و یا حتی نقائصی داردکه با استفاده از چهار نسخه متن جامع و بی‌نقصی در مقاله مورد اشاره ارائه شده است.
صفحه دوم وسوم: هر دو صفحه مذهب مرصع و هر صفحه شامل یک کادر مذهب محدود به جداول الوان، با شمسه‌ای درشت و پرکار و مذهب در میانه حاشیه عریض هر دو صفحه و متصل به تذهیب اصلی می‌باشد. مرکز تذهیب هر صفحه را یک شمسه بزرگ در وسط یک قاب مربع و سپس کتیبه در پیشانی و ذیل آن شامل می‌شود. کتیبه پیشانی بخط کوفی تزئینی و عبارتست از: (سوره مبارکه واقعه) ‹‹فلا اقسم بمواقع النجوم / و انه لقسم /
لو تعلمون عظیم (76) انه لقرآن کریم (77)
داخل شمسه و کادر مربع محاط آن تماما بانقوش اسلیمی و با ترکیب متناسبی از رنگ‌های لاجوردی، سبز سیلو و زرآب آرایش شده است. قاب کتیبه‌های فوق‌الذکر بااسلیمی‌های ریزتر و تحریر نقوش و کتیبه به مشکی، و باقی مذهب و زمینه‌ها به شنگرف، زینت داده شده است. مجموع این نقوش با یک نوار پهن‌تر (جدول عریض) با نقش گره مکرر احاطه شده و پس از آن قاب عریض مذهب و مزین گره‌چینی با تکرار اسم مقدس ‹‹الله›› بخط کوفی با فاصله و بقلم سفیدآب در داخل کادری برنگ لاجوردی، شنگرف و سبز سیلو قاب میانی را پوشش می‌دهد. صفحه سوم به قرینه صفحه قبل دقیقا به همان صورت تزئین و تذهیب شده و تنها متن کتیبه‌ها متفاوت است که قاعدتا ادامه آیات مورد اشاره فوق بوده و بشرح ذیل می‌باشد:
کتیبه پیشانی: ‹‹فی کتب مکنون (78) لا یمسه الا /
کتیبه ذیل: ‹‹المطهرون (79) تنزیل من رب العالمین (80)››
دو صفحه بعدی (4 و 5)
این دو صفحه مزین به سرلوح مزدوج مذهب و دارای کتیبه‌ای در پیشانی و ذیل صفحه، مزین به اسلیمی‌های زرین در میانه متن لاجوردی می‌باش.
کتیبه پیشین صفحه اول ‹‹سوره` الاعراف›› بخط کوفی، بقلم زر و تحریر مشکی در میانه متن مزین به نقوش اسلیمی بسیار زیبا.
کتیبه پیشانی صفحه مقابل ‹‹مائتان و خمس آیه›› به همان کیفیت.
در حاشیه بیرونی و عریض این دو صفحه در بالا و پایین یک شمسه مذهب و مزین متصل به سرلوح و در میانه آن دو شمسه، کادر مربع بسیار پرکار و شکیلی با کتیبه ‹‹الربع›› بخط کوفی تزئینی در صفحه اول و به قرینه آن ‹‹الثانی›› به همان سیاق در صفحه مقابل با زمینه سبز سیلو و نقوش اسلیمی قرار دارد. (الربع الثانی = ربع دوم).
در بالا و پایین هردو صفحه عبارت ‹‹وقف مشهد›› و ‹‹شیخ‌الاسلام احمد الجامی›› ثبت شده است.
علامت پایان هر آیه شمسی مذهبی است که در میانه آن کلمه ‹‹آیه›› بدون نقطه در وسط دایره‌ای قید شده است به معنی ‹‹1 آیه.››
علائم تخمیس در این قرآن بصورت نگاره مذهب شمسه‌ای دنباله‌دار است که ‹‹قندیل‌وار›› حاشیه متن را تزئین می‌کند. گو اینکه تلالو تذهیب این طرح در میان پیچش نقوش گره و اسلیمی‌های تو در تو نیز چنین ذهنیتی را القاء می‌کند. کلمه ‹‹خمسه›› به معنی ‹‹پنج›› آیه در مرکز شمسه نقش بسته است.
علامت تعشیر نیز شامل شمسه بزرگ مذهبی است که بترتیب کلمه ‹‹عشره (10››)، ‹‹عشرون (20››)، ‹‹ثلاثون (30››)، ‹‹اربعون (40››)، ‹‹خمسون (50››) و...، به همان سیاق درمرکز آن نوشته شده است. هر از چند صفحه (تعداد دقیق صفحات یا عدد آیات معلوم نشد) دو کادر مربع مذهب مزین به نقوش اسلیمی و زمینه الوان (صورتی) در حاشیه صفحات نقش شده که در داخل یکی ‹‹صلوات›› و دیگری یکی از کلمات الفجر، الظهر، العصر، المغرب، العتمه، بترتیب، بقلم زرد و تحریر مشکی نوشته شده است. بگمان این منظور از قید و تکرار این علائم، زمان مناسب قرائت آن بخش از قرآن باشد.
علائم ‹‹جزو›› و ‹‹اسباع›› قرآن به صورت قاب مربع مذهبی هستند که شماره جزو بصورت:
/ الجزا الثامن / الخبر التاسع / الجز الحادی عشر /... و ‹‹اسباع›› بصورت السبع الاول، السبع الثانی، السبع الثالث... که بخط کوفی با زمینه منقوش اسلیمی و متن الوان قید شده است. این علائم نیز در موشع بایسته، در حاشیه متن قرار گرفته‌اند.
علامت ‹‹سجده›› شامل قاب مستطیل مذهبی در حاشیه صفحه است که در میانه نقش صلیب گونه دااخل آن کلمه «سجده» بخط کوفی ایرانی با تزئین اسلیمی در متن الوان نوشته شده است.
سر سوره سایر سوره‌ها بصورت کتیبه‌ای است که در صدر صفحه آمده و در داخل آن عنوان سوره و عدد آیات (بعنوان مثال، «الانفال سبعون و خمس آیت»)بخط کوفی ایرانی بقلم زر و تحریر مشکی و در برخی موارد بخط نسخ و بقلم سفیدآب و تحریر مشکی در زمینه نقوش اسلیمی آمده است.
تمامی صفحات قرآن دارای جداول زرین و شنگرف می‌باشد با این ویژگی که در صفحات متن «قرآنی» (نه صفحات قصص) جدولی مضاعف بر ضلع (و حاشیه) بیرونی جدول اصلی (و صفحه) فضای باریکی را که نشان اختصاری معرفی رواه` مختلف قرآن به رنگ‌های مختلف و در مواضع مورد لزوم (برابر فهرستی که در آغاز مجلد سوم قرآن آمده) در آن قید شده، بوجود می‌آورد.
شیوه تلفیق متن و ترجمه و قصص دراین نسخه به این صورت است که ترجمه به زبان فارسی (و محتمالا گویش خراسانی قرن ششم هجری) در ذیل آیات آمده و شرح ویژگیهای سور و فضایل و نیز درکتاب ترجمه و قصه‌های قرآن از روی نسخه موقوفه بر تربت شیخ‌جام مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری، تهران چاپ 1338، به کوشش یحی مهدوی و مهدی بیانی، آمده است) .
از ویژگیهای قابل توجه و نکات ظرایف در رابطه با این قرآن این است که پس از ذکر عنوان و عدد آیات هر سوره و ذیل عبارت «بسمله» بصورت چلیپا عباراتی شعرگونه در توصیف و تفسیر عبارت «بسم‌الله الرحمن الرحیم» آمده است که تأ‌مل در آن خالی از لطف نیست:
سوره اعراف: ترجمه اسرار الموحدین / فی الاناخه` بعقده / بسم‌الله الرحمن الرحیم / فمن حل تلک المساحه رقع / فی حدایق الانس و استروح / الی نسیم الانس.
سوره انفال: بسم‌الله اخبار عن قدرته / علی الابداع / الرحمن الرحیم اخبار / عمن نصرته / بالامتاع و حسن / الدفاع بقدرته وجد ما وجد عبده / من مراده / و بنصرته وجد من وجد من عباده`. در کنار سوره «التوبه» آمده است: قیل انعالم یذکرفی اول هذه السوره «بسم‌الله الرحمن الرحیم» لان اولها برآه` و بسم‌الله رحمه`.
سوره یونس: بسم‌الله کلمه سماعها شفا کل عاید / و ضیاء دل قاید / غذا کل فاقد / هدو کل خایف / نبلو کل عارف / امان کل تایب / بیان کل طالب / مکوب العارفین لایفرح الا باسماعه / کروب الخائفین الا تبرح الا بمساعه`.
سوره هود : هذه کله استولت علی عقول / قوم فبصرما / و علی قلوب اخر / فحیرها فالتی / بصرها فینور برهانه و / التی حیرها فبقمر سلطانه.
سوره یوسف: من وسم ظاهر و بالعبوریه / و سرایره بشواهد الهوتیه / فقد سمت سمته للمراتب العلیه / و ارتقت رتبته عن / المنازل الدنیه.
سوره الرعد: بسم الله کلمه سماعها تورث لقوم طلباتم و طوبا و لقوم حرباتم هربا فالیه المطلب و المهرب.
سوره الحجر: استقطت الوصل من کتابه` بسم‌الله / و لیس لاسقاطهاعله` وزید / شکل الباقی بسم‌الله / و لیس لزیادتها عله لیعلم ان الاسقاط / و الاثبات بلاعله رفع من یشاو یضع من یشاء.
سوره النحل: الف الوصل فی بسم‌الله / لم یکن اصل فی التحقیق / ضروره الابتدا بالشاکر / ناذا وقع الغنا / عنها استقطت فی / الا دراج خطا و لفظا / کذا من الاصل له فی‌الحقیق.
سوره سبحان: بسم‌الله کلمه ما سمعها عابد / الاشکر عصمته / و ما سمعها بایت الاوجد رحمته / ما یحقفها عارف / الا تعطر قلبه بنسیم قربته / و ما شهدها واجد / الاتقطر دمعه لخوف فرقه.
سوره الکهف: سماع بسم‌الله راحه` القلوب / و ضیاوها و شفاالارواح / و بلاءها وقوه` العارفین / سناءها (؟) به یزول / کدهم و عنائهم / و به استقلالهم و بقائهم.(1)